İltibas ve İktibas Ne Demek? Bilimsel Terimler Gündelik Hayatla Buluşuyor
Türkçede bazen bir kelime ya da kavram, ilk bakışta karmaşık ve anlaşılmaz görünebilir. Ama işin içine girdiğinizde, aslında oldukça basit ve günlük hayatta sıkça karşılaşılan bir şeyle bağlantılı olduğunu fark edersiniz. Bugün bahsedeceğimiz “iltibas” ve “iktibas” kavramları da böyle. Bu iki terim, genellikle bilimsel metinlerde karşımıza çıkar. Ancak ne yazık ki, çoğu zaman ne anlama geldiklerini tam olarak kavrayamayız. Gelin, biraz derinleşip bu iki terimi anlaşılır hale getirelim.
İltibas ve İktibas Arasındaki Temel Fark
Öncelikle, “iltibas” ve “iktibas” arasında çok net bir fark vardır, ancak bazen bu iki kavram birbirine karıştırılabilir. Kısacası:
İltibas, bir şeyin karıştırılması, birbirine benzetilmesi ve farklarının gözden kaçırılmasıdır. Yani, biri başka birini taklit ediyormuş gibi görünür ama aslında özünde farklıdır.
İktibas, başkasının sözünü ya da görüşünü alıp, kendi düşünceniz gibi kullanmaktır. Yani, bir kaynağı doğru şekilde alıntı yapmama ya da bir fikri sahiplenme durumu söz konusudur.
Peki, bunları örneklerle nasıl daha anlaşılır hâle getirebiliriz? İşte birkaç gündelik hayat örneği…
İltibas: Yanlış Anlama ve Kafalar Karışık
İltibas, basitçe bir şeyi karıştırmak, iki şeyi birbirine benzetmek ama aslında bunların tamamen farklı şeyler olduğunu fark etmemek demektir. Örneğin, Eskişehir’de bir kafede arkadaşınızla oturuyorsunuz ve garsona “Çikolatalı sıcak içecek alabilir miyim?” diyorsunuz. Ama garson size, “Tabii, sıcak çikolata mı istersiniz?” diye soruyor. Burada kafalar karışmış. Çikolatalı sıcak içecek ile sıcak çikolata birbiriyle benzer gözükse de farklı içecekler olabilir. Birinde çikolata yoğun, diğerinde ise belki çikolata tozu ve süt karışımı olabilir.
İltibas, işte tam da böyle bir durumdur. Bir şeyin diğerine benzer olduğunu düşündüğünüzde, aslında o iki şeyin arasındaki farkları gözden kaçırıyorsunuz. Yani, çikolatalı içecek ile sıcak çikolatayı karıştırmak, iltibas yapmaktır. Bilimsel anlamda ise, bu kavram mantık ve argümanlarda, bir şeyin yanlış şekilde tanıtılması ya da karıştırılması durumunda kullanılır.
İktibas: Başkasının Fikri Sizinmiş Gibi Sunmak
İktibas ise biraz daha “hırsızlık” sayılabilecek bir şeydir. Hayır, kelimeyi çalıp götürmüyorsunuz ama birinin fikrini, görüşünü ya da cümlesini alıp, kaynak göstermeden kendi fikriniz gibi sunmak, iktibas yapmaktır. Şimdi bir örnek verelim:
Diyelim ki üniversitedeki bir dersinizde, sosyal medya bağımlılığı üzerine bir makale yazmanız gerekiyor. Araştırma yapıyorsunuz, bulduğunuz bilgileri alıyorsunuz, ama bunları kendi fikriniz gibi sunuyorsunuz. Burada, yazdığınız makalenin altına kaynak belirtmezseniz ve başka birinin fikrini sahiplenirseniz, işte buna iktibas denir. Yani, yazılı ya da sözlü olarak başkasının fikrini alıp, ona ait olduğunu belirtmeden kullanmak, aslında bir tür etik ihlali olur.
İltibas ve İktibas: Akademide Nasıl Kullanılır?
Bu iki terim özellikle akademik yazılarda önemli yer tutar. Hem öğrencilerin, hem de akademisyenlerin dikkat etmesi gereken iki nokta vardır:
İltibas, mantıksal hatalar yaparken ya da bir fikri yanlış yorumlarken ortaya çıkar. Akademik yazılarda, doğru bilgi aktarmak ve bir kavramın anlamını kaybetmeden doğru şekilde kullanmak oldukça önemlidir.
İktibas, başkalarının fikirlerini almak zorunda olduğumuzda, doğru alıntı yapmayı gerektirir. Fikir ya da yazılı metin alırken, kaynağını belirterek, alıntı yapmalıyız. Aksi takdirde, bu etik bir hata olur.
İltibas ve İktibas’ın Günlük Hayatta Yeri
İltibas ve iktibas’ı sadece akademik dünyaya ait kavramlar gibi düşünmeyin. Bunlar, günlük yaşamımızda da çok sık karşımıza çıkan durumlar. Örneğin, bir arkadaşınız yeni aldığı cep telefonunu çok beğeniyor ve sürekli onunla ilgili olumlu şeyler söylüyor. Ama siz, telefonun markasını duyduğunuzda, “Ah evet, ben de çok duydum, harika bir telefon, gerçekten çok sağlam” diyorsunuz. Oysa siz bu telefonu hiç kullanmadınız ve sadece arkadaşınızın söylediğiyle yetiniyorsunuz. Burada aslında bir “iktibas” yapmış oldunuz; başkasının görüşünü sahipleniyorsunuz.
Sonuç: İltibas ve İktibas Ne Kadar Ciddiye Alınmalı?
Her iki terimi de günlük yaşamda anlamak önemlidir. Çünkü bir fikir veya bilgi ile ilgili yanlış anlaşılmalar, ya da başkasının düşüncelerini izinsiz bir şekilde kullanmak, bazen ciddi problemlere yol açabilir. Hem akademik dünyada, hem de gündelik hayatımızda, doğru anlamalar ve doğru aktarmalar yapmak oldukça önemlidir.
Sonuç olarak, iltibas ve iktibas aslında hayatta daha sık karşılaştığımız durumlardır. Kafamızı karıştırmadan, bilgiyi doğru kullanmak, hem etik hem de pratik açıdan daha sağlıklı olacaktır. Peki ya siz, iktibas ve iltibas arasındaki farkı şimdi daha iyi anladınız mı? Bu tür yanlış anlamalar ya da fikri hırsızlıklar, hayatınızda hiç başınıza geldi mi?